Bazylika Katedralna Wniebowzięcia NMP w Płocku to najstarszy i zarazem najważniejszy obiekt sakralny tego miasta. Także w skali całego kraju to miejsce wyjątkowe, bo datujące swoje początki na czas rozwoju piastowskiego Królestwa Polskiego. W Kaplicy Królewskiej pochowane zostały doczesne szczątki piętnastu Piastów, spośród których warto wymienić Władysława Hermana, Bolesława Krzywoustego i jego syna Bolesława Kędzierzawego oraz Konrada Mazowieckiego.
Rys historyczny
Świątynia ta jest ściśle związana z długą historią Płocka i odzwierciedla ją poprzez interesującą obecnie, swoją architektoniczną formę. Na miejscu wznoszącej się obecnie katedry, na przełomie X i XI wieku stała prawdopodobnie pierwsza, wzniesiona przez Bolesława Śmiałego. Ponieważ nie przetrwała próby czasu, w 1130 roku rozpoczęto nowe prace budowlane. Powstała wówczas, romańska katedra, była trójnawowa i posiadała już dwie wieże. XIII wiek przyniósł kilkukrotne zniszczenie katedry, wywołane przez pożar oraz wrogie ataki Prusów i Litwinów. Podczas niezbędnej odbudowy budynku nastąpiła zmiana jego charakteru architektonicznego: nabrał cech gotyckich poprzez między innymi przebudowę wież i frontonu. W pierwszej połowie XVI wieku pożar ponownie przyczynił się do zniszczenia znacznej części kościoła. Trójnawowa struktura została odbudowana i wzbogacona o charakterystyczną renesansową kopułę. Kolejne prace przy katedrze zostały podjęte w XVIII wieku – wzmocniono wówczas niepewne fragmenty murów, przydając przy okazji całej konstrukcji pewnych klasycyzujących ozdób. Ostatni remont katedry miał miejsce na początku XX wieku, był konieczny, ponieważ konstrukcja świątyni groziła zawaleniem. Wówczas, podczas prac, odkryto wiele śladów świadczących o długiej historii tego gmachu. Znaleziono między innymi romańskie głowice, które wmurowano następnie w ściany pobliskiego Muzeum Diecezjalnego. W symboliczny sposób upamiętniono także wszystkich tych, którzy byli zaangażowani w inicjowanie i przeprowadzanie kolejnych prac nad gmachem tego kościoła. Na szczycie fasady umieszczono zatem herby czterech płockich biskupów: Aleksandra z Mallone, Andrzeja Noskowskiego, Michała Poniatowskiego i Jerzego Szembeka.
Skarby zgromadzone wewnątrz świątyni
Wystrój katedry jest bardzo bogaty, odpowiadając w pełni zaszczytnemu statusowi gmachu. Wśród interesujących jego elementów warto wymienić neorenesansowy ołtarz z marmuru. Pierwotnie był on ozdobiony brązowymi figurami wyobrażającymi ośmiu aniołów oraz Chrystusa modlącego się w Ogrójcu, jednak nie przetrwały one czasów wojennych. Puste miejsca zajęły na początku obecnego wieku wyobrażenia świętych, związanych z płocką diecezją. Wnętrze kościoła bogate jest w kaplice i znajdujące się w nich boczne ołtarze. Najbardziej interesującą jest z punktu widzenia większości turystów Kaplica Królewska, w której znajduje się sarkofag ukrywający doczesne szczątki Piastowskich władców. W oknach katedry znajdują się zaś wykonane w 1960 roku witraże. Największy z nich, wyobrażający scenę obrazującą wezwanie katedry czyli Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, znajduje się nad ołtarzem i wpuszcza do wnętrza kościoła blask słoneczny. Na uwagę zasługuje także piękna polichromia, pokrywająca wysokie ściany katedry, przedstawiająca najważniejsze sceny z Ewangelii, obrazujące życie Chrystusa i wydarzenia kluczowe dla wiary chrześcijańskiej. Ozdoby te są stosunkowo młode, ponieważ powstały już po ostatnim remoncie katedry, jaki miał miejsce na początku XX wieku. Interesującą kwestią jest sprawa drzwi, jakie z myślą o tej katedrze zostały odlane w Magdeburgu. Na ich powierzchni wyobrażone zostały 24 sceny z Historii Zbawienia. Choć drzwi miały trafić do płockiej świątyni, nigdy się tak nie stało, do dziś są częścią portalu kościoła w Nowogrodzie Wielkim. W polskiej katedrze, w 1982 roku umieszczono ich kopię.
Świątynia zyskała miano bazyliki w 1910 roku, z nadania Piusa X. W liście ogłaszającym tę decyzję, papież uzasadniał ją tym, że kościół ten towarzyszy historii polskiego narodu niemal od jej początków i jest jednym z najstarszych zabytków sakralnych w słowiańskiej części Europy. Co więcej, jest to miejsce wiecznego spoczynku polskich władców, a tutejszy skarbiec gromadzi liczne relikwie i inne cenne przedmioty. Katedrę tę można ponadto uznać za wyjątkowy symbol miasta, tym bardziej że stanowiła wyraźną inspirację dla twórców herbu Płocka. Zamieszczona tam grafika przypomina do złudzenia charakterystyczną, gotycką fasadę świątyni, bogatą w ozdobną rozetę i dwie wieże, nakryte spiczastymi dachami.
